De woorden en de dingen. Over taal & psychoanalyse

Hoe verhouden de woorden zich tot de dingen? Dat is het centrale vraagstuk in Plato’s Cratylus, de eerste grote taalfilosofische studie in de Westerse traditie. In deze dialoog bemiddelt Socrates tussen Hermogenes en Cratylus. Zij vertegenwoordigen respectievelijk het conventionalistische (nomos) en het naturalistische (phusis) standpunt. Voor Hermogenes is taal een kwestie van louter conventie, terwijl er voor Cratylus zoiets bestaat als een (natuurlijke) juistheid van benamingen. De dialoog eindigt in onbeslistheid, maar het lijkt erop dat de latere geschiedenis Hermogenes gelijk heeft gegeven. Getuige daarvan het principe van de arbitrariteit van het teken (F. De Saussure), dat tot axioma werd verheven in de 20ste eeuwse linguïstiek en aanverwante domeinen, inclusief de lacaniaanse psychoanalyse.

Desondanks blijft er een fascinerende aantrekkingskracht uitgaan van Cratylus’ positie. Dat er toch een intieme connectie zou bestaan tussen woorden en dingen, dat de relatie tussen klank en betekenis op een of andere manier gemotiveerd zou zijn, – daarvan dromen niet alleen dichters, kinderen en psychotici. Het is een gedachte die ons als sprekende wezens, bewust of onbewust, misschien allemaal wel ergens genegen is. Wie is er nooit getroffen door de beeldende sonoriteit van de taal? Wie zou ontkennen dat woorden – in weerwil van het Franse gezegde: le mot chien ne mord pas – wél kunnen bijten, of minstens blaffen? Wie houdt niet vast aan de illusie dat de naam iets wezenlijks uitdrukt van de drager?

Tijdens deze studiedag willen we nagaan wat het vraagstuk arbitrariteit/motivatie kan betekenen voor de psychoanalyse, en omgekeerd. Op het snijpunt tussen psychoanalyse en aangrenzende disciplines (filosofie, linguïstiek en literatuurwetenschap), zullen vijf sprekers, elk vanuit hun eigen invalshoek, een licht laten schijnen op kwesties zoals naamgeving, de oorsprong van de taal, mythisch denken, en de relatie tussen taal, beeld en lichaam.

Eli Noé